Chi tử

CHI TỬ – ĐIỀU TRỊ VIÊM BỂ THẬN, VIÊM ĐƯỜNG TIẾT NIỆU, BỆNH VÀNG DA

Chi tử có công dụng thanh nhiệt, giải độc cơ thể, giúp lợi tiểu, tiểu tiện khó khăn, cầm máu, trị sốt, trị bệnh vàng da. Có tên gọi khác là hạt dành dành, sơn chi tử. Chi tử là một vị thuốc nam được chế biến từ quả dành dành phơi khô. Tên khoa học: Gardenia jasminoides Ellis. Thuộc họ cà phê Rubiaceae.

Chi tử chữa chứng ho ra máu, đi tiểu, đi cầu ra máu

Mô tả:

Cây chi tử thuộc dạng cây nhỏ, nhẵn, cành mềm khía rãnh dọc, lá mọc đối hay mọc vòng 3. Hình thuôn trái xoan, đôi khi bầu dục dài, tù và có mũi nhọn ở đỉnh. Hình nêm ở gốc, màu nâu đen bóng ở trên mặt, nhạt hơn ở mặt dưới, dai, gân mảnh nổi rõ. Lá kèm mềm, nhọn đầu ôm lấy cả cành như bẹ.

Hoa mọc đơn độc ở đầu cành, trắng, rất thơm; cuống có 6 cạnh hình cánh. Đài 6, thuôn nhọn đầu, ống đài có 6 cánh dọc. Tràng 6, tròn ở đỉnh và ống tràng nhẵn cả hai mặt. Nhị 6, chỉ ngắn, bao phấn tù; bầu 2 ô không hoàn toàn, vòi dài bằng ống tràng noãn rất nhiều. Quả thuôn bầu dục có đài còn lại ở đỉnh, có 6-7 cạnh dọc có cánh. Hạt rất nhiều có hình dẹt. Ra hoa từ tháng 4-11. Quả từ tháng 5-12.

Quả Chi tử khô

Quả Chi tử khô hình trứng hoặc bầu dục. Hai đầu nhỏ dần khoảng 15-18mm không tính dài khô ở đỉnh. Thô khoảng 9-12m, phần trên có 6 lá đài tồn tại, teo hình mũi mác, nhỏ dài thường không toàn vẹn. Vỏ quả ngoài cấu thành bởi hai đài liền tồn tại. Chung quanh có 6 cạnh dọc hình sợi và phần dưới có gốc tàn cuống quả. Vỏ ngoài màu vàng đỏ hoặc nâu hơi bóng mượt, có nhiều gân nhỏ. Quả chất cứng mỏng, trong có hai buồng gồm nhiều hạt hình tròn trứng, dẹt, phẳng, vỏ hạt màu đỏ vàng. Ngoài có vật chặt dính đã khô, giữa chúng liên kết thành khối hơi có mùi thơm đặc biệt.

Chi tử phải lấy loại nhỏ, vỏ mỏng màu vàng đỏ là thượng phẩm. Thường hay dùng loại mọc ở vùng rừng núi. Quả nhỏ chắc nguyên quả, vỏ mỏng vàng, bên trong đỏ thẫm có nhiều hạt. Thơm khô không mốc mọt, không lẫn tạp chất là loại tốt. Chi tử nhân là hạt đã được bóc sạch vỏ quả, màu nâu vàng hay đỏ hồng, không vụn nát là loại tốt. (Không copy dưới mọi hình thức).

Phân bố:

Cây chi tử mọc hoang ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam như ở các tỉnh Sơn La, Hòa BÌnh, Vĩnh Phúc, Tuyên Quang… Ở một số tỉnh có trồng cây này làm thuốc và làm cảnh vì có hoa rất đẹp.

Bộ phận dùng:

Dùng để làm thuốc là quả.

Thu hái và chế biến:

Cây chi tử ra hoa vào T4, ra quả vào T8 hàng năm. Thu hái quả dành dành vào T10, T11.

Chi tử phơi khô và sao vàng, được sử dụng với 2 công dụng khác nhau.

+ Phơi khô: Có tác dụng thanh nhiệt, giải độc.

+ Sao vàng: Có tác dụng hạ hỏa, cầm máu.

Thành phần hóa học:

Trong hạt có chứa các chất: gacdenin, manit, tinh dầu, tanin, chất peclin.

Tính vị:

Hạt chi tử có vị đắng, tính hàn, vào 3 kinh tâm (tim), phế (phổi), can (gan).

Công dụng:

Hạt chi tử có một số công dụng chính như sau:

+ Thanh nhiệt, giải độc cơ thể

+ Giúp lợi tiểu, tiểu tiện khó khăn

+ Cầm máu

+ Điều trị sốt

+ Điều trị bệnh vàng da

+ Điều trị bệnh chảy máu cam

+ Điều trị chứng tiểu tiện ra máu.

+ Điều trị viêm bể thận, viêm tiết niệu

Cách dùng và liều dùng:

Ngày dùng 10 – 15g dưới dạng thuốc sắc, có thể kết hợp với các vị thuốc khác.

Trị bỏng nhiễm trùng, sốt bứt rứt, khát nước

Một số bài thuốc:

Điều trị viêm bể thận, viêm tiết niệu, giúp lợi tiểu:

Chi tử 15g, cam thảo bắc 12g, hạt đười ươi. Tất cả đem sắc với 1 lít nước uống trong ngày.

Trị chứng thấp nhiệt hoàng đản (bệnh viêm gan virus cấp):

Nhân trần cao 18 – 24g, Chi tử 8 -16g, Đại hoàng 4 – 8g. Sắc nước uống, thường gia giảm tùy tình hình bệnh lý.

Trị các chứng viêm nhiễm khác:

Hội chứng cam nhiệt: mắt đỏ sưng đau, chảy nước mắt, mồm khô đắng, ngủ không yên, bứt rứt.

Chữa viêm màng tiếp hợp cấp lưu hành: Chi tử 12g, Cúc hoa 12g, Cam thảo 4g. Tất cả sắc nước uống trong ngày.

Chữa viêm bể thận, viêm đường tiểu dùng Chi tử 12g, Cam thảo tiêu 12g, sắc nước uống lợi tiểu.

Điều trị sốt:

Có triệu chứng: người bồn chồn, khó ngủ, họng khát, ho, vàng da.

Chi tử 12g, Hoàng bá 10g, Phòng phong 10g, Liên kiều 15g, Xích thược 10g. Đương quy 20g, Khương hoạt 7g, Sinh Hoàng kỳ 25g, Sinh Cam thảo 10g, Sinh địa 15g. Tất cả đem sắc uống trong ngày.

Điều trị vàng da, viêm gan:

Chi tử 13g, nhân trần 20g đun với 1 lít nước. Đun đến khi nước thuốc cạn còn 300ml; chia làm 3 lần uống trong ngày.

Chảy máu cam:

Dùng hạt chi tử sao cháy đen tán bột sau đó thổi vào mũi.

Chứng ho ra máu, đi tiểu, đi cầu ra máu:

Chi tử 13g, Bạch mao căn 15g. Xích thược, tri mẫu, hoàng cầm, trắc bá diệp mỗi vị 10g. Cát cánh 5g, cam thảo 4g. Tất cả đem sắc nước uống trong ngày.

Trị bỏng nhiễm trùng, sốt bứt rứt, khát nước:

Dùng Chi tử 12g, Liên kiều 20g, Phòng phong 12g, Đương quy 24g, Xích thược 12g. Khương hoạt 8g, Sinh Cam thảo 12g, Sinh Hoàng kỳ 40 – 60g, Sinh địa 20g, Hoàng bá 12g. Tất cả đem sắc nước uống.

Trị chấn thương bong gân:

Chi tử sống tán bột trộn với bột mì, kết hợp với lòng trắng trứng gà trộn đều đắp vùng bị thương.

Bệnh trĩ:

Trong bệnh trĩ nóng đau dùng bột Chi tử đốt cháy đen trộn vaselin bôi vào có tác dụng giảm đau rất hiệu quả.